ŻYCIE W UKRYCIU – odsłona 153, Bartłomiej Siwiec, Stanisław Matuszczak

Bartłomiej Siwiec – wiersze

Partia szachów

Na starej rycinie, autor anonimowy,
mężczyzna gra w szachy ze śmiercią.

Śmierć oczywiście gra czarnymi.

Jak z nią grać, żeby nie przegrać?
Może warto poświęcić piona, grać
odważnie, a może lepiej ustawić
się pasywnie, czekać na ciosy?

Śmierć się nie spieszy, mówią, że
czas działa na jej korzyść.

Każde pole jest jak jeden rok,
Wypełnij je treścią – mówi po cichu.

Przechodzę do końcówki. Wiesz – znów
się ona odzywa – końcówki są najlepsze
i tajemniczo chichocze. Chyba zdobyła
przewagę. Już się nie wywinę.

Później symultana. Śmierć daje seans
gry jednoczesnej: teraz dla odmiany gram
czarnymi.

Gram słabo, moja pozycja szybko staje się
krytyczna. Zugzwang – mówi śmierć i życzliwie
mnie obejmuje. – Cokolwiek zrobisz,
pogorszysz swoje położenie.
Cokolwiek zrobię – powtarzam – cokolwiek.

Widząc, co się dzieje, teraz ja zaczynam grać na czas.

* * *

Świat się kończy
nad ranem
codziennie.
Wszystko, co miałem już
zapisałem
z detalami utkałem,
beznamiętnie.
Świat się kończy nad ranem
przykra sprawa.
Chciałoby się dalej
ciągnąć ten karnawał,
tańczyć i balować.
Ale oto świat się
kończy nad ranem
codziennie.

Cienie

Już noc, samochód rzuca snop światła
na mur budynku. Na jego ścianie
dostrzegam cienie. Odbijają się tam drzewa,
wymachują szczupłymi witkami. Widzę strzeliste
ogrodzenie, niczym sterczące włócznie rycerzy.
I jeszcze psy, a także my.
Ustawiamy się w pochodzie, maszerujemy.
Dokąd?
Do krainy złudzenia.
Ale gdzie jest ta kraina, gdzie chadzają cienie?
Tutaj tylko władza, pieniądze, interesy,
układy, kombinacje i zdrady, a tam są inne odcienie:
realność jest nieważna, ważniejsze marzenie.
Nagle cienie wydłużają się, stają się wielkoludami,
a ich wielkie psy spuszczone z łańcucha wyobraźni
szczekają, a potem wybiegają poza tamtą
scenę.

Martwy gołąb

Martwy gołąb nie wie, że jest martwy,
wciąż wydaje mu się, że szybuje w górze,
sprawnie przecina powietrze. Przelatuje, wiruje,
przyprawia innych o dreszcze.

Martwy gołąb nie wie, że jego ciało chłopiec
patroszy patykiem, jakby czegoś szukał, ale
tego tam nie ma. To uleciało.

Martwy gołąb nigdy nie patrzy na nas z góry,
jakby intuicyjnie czuł, że pewnych rzeczy
się nie robi.

Martwy gołąb przez sen uśmiecha się do chłopca:
nie chce, aby ten miał przykre wspomnienia.

Elizjum

Zanim znajdziesz się w Elizjum, musisz po trzykroć doświadczyć.
Doświadczenie racjonalne, że wszystko to kwestia myślenia, to piękna
bajka, która musi skończyć się tragicznie. Przetrwasz, gdy zrozumiesz,
że to, co niepojęte, ma głębszy sens. Gdy ujrzysz śmierć w oczach
bliskich, swoją niemoc i lekarzy, z którymi wiązałeś,
a oni bezradnie rozkładają ręce, gdy ujrzysz wymiociny,
krew w kale i szczupłość, która jest chora,
a potem tamten, łagodnie uśmiechając się, odejdzie,
odejdzie na zawsze. To doświadczenie eschatologiczne,
ale musisz iść dalej, przez wąskie ścieżki zapomnienia.
Powołano ciebie do doświadczenia meta. Nie rezygnuj, idź.
Elizjum jest dla wybranych.

Czy tom Bartłomieja Siwca Samotny mężczyzna spokojnie konsumuje fasolkę Heinza przynosi więc coś nowego poza powtórką różnych tricków, diagnoz i niepokojącym rozpoznaniem? Przede wszystkim jest przeprowadzoną starannie wnikliwą analizą stanu rzeczy, osadzoną we współczesnych, polskich realiach.  Dodaje świeże zjawiska jakepidemiczne odosobnienie  (wiersz Z czasów pandemii, s. 41), którym żarliwemu wyznaniu miłości towarzyszy deklaracja posłuszeństwa „wobec organów rządowych” i oddalenie możliwości spotkania na nieokreślony czas. Ironia, a nawet nuta dowcipu są tu niezbędnym elementem – nie ma tu prokuratorskiego tonu oskarżenia, istnieje za to możliwość miękkiego przejścia w kierunku liryzmu. O prokuratorze też opowiada się mocno dwuznaczną historię w jednym  z wierszy, a także o badaczach dziejów w utworze Trzech historyków.  Byli oni wyrobnikami uniwersyteckiej nauki w dawnym ustroju i zgodnie z niegdysiejszą koniunkturą zajmowali się marksistowskimi ujęciami i tematami preferowanymi na uczelni, po zmianie systemu gładko przekształcili się, dwóch stało się apologetami Jana Pawła II, trzeci wyspecjalizował się jako znawca traktatów europejskich. Siwiec pokazuje, jakie są obszary wyparcia, jakim przekształceniom ulegają postawy i że nieautentyczność nie zniknęła z polskiego życia po zmianie ustroju, zmieniła się tylko treść deklaracji, tak samo asekuranckich jak wcześniej.

(Anna Nasiłowska o Samotnym mężczyźnie spokojnie konsumującym fasolkę Heinza)

Od tomu wierszy, który skupiony jest wokół jednego tematu i dotyczy historii najnowszej i lokalnej, poprzez bardziej złożony zbiór, zawierający wątek z historii światowej, dochodzimy do książki, w której ponownie przestrzeń zostaje ograniczona, wręcz zawężona. Znany zaś bohater liryczny, wraz ze swoją rzeczywistością wewnętrzną i zewnętrzną, staje przed nami nie tyle w świetle reflektora teatralnego, ile raczej wyeksponowany jest przez punktowe światło ledowe, na co wskazuje już tytuł tego tomu: Samotny mężczyzna spokojnie konsumuje fasolkę Heinza (Kolekcja Literacka, Warszawa 2022).

Jeśli więc wcześniej rozważaliśmy tragiczne i rozbudowane zdarzenie, które nabiera znaczenia symbolicznego, jak to jest w Przepompowni, to teraz, określając rzecz w uproszczeniu, przyglądamy się przeciętnemu mężczyźnie w kawalerce oraz jego najbliższemu otoczeniu. Z tego miejsca ogląda on świat, tak właśnie egzystuje. Zwraca uwagę statyczność tych „lirycznych obrazków”, których charakter podkreślają jeszcze zmieszczone w książce rysunki Piotra Müldnera-Nieckowskiego. W zbiorze Samotny mężczyzna… powracają do nas znajome wątki, jak również synteza formy i powściągliwość emocjonalna, uzupełnione o łagodną ironię oraz szczyptę czarnego humoru.

(…) W tomie Samotny mężczyzna spokojnie konsumuje fasolkę Heinza Bartłomiej Siwiec chce pokazać, jak wygląda pewna forma egzystencji – nowoczesnej, „wyemancypowanej od obecności i relacji” albo poranionej, niespełnionej, mimo starań. Samotny mężczyzna funkcjonuje w szczególnej ciszy, a może raczej w stanie głuchoty. W związku z tym jeszcze mocniej wybrzmiewa zadane przez Siwca gdzieś zza kadru pytanie: Czy tak chcesz żyć?                                                                                                                                          Autor delikatnie porusza też wątek osamotnienia i niezrozumienia pomimo obecności osób bliskich. A co buduje w podmiocie lirycznym poczucie nieprzystawalności do otoczenia? Wiele by o tym mówić, ale wyraźnym przejawem tej inności jest z pewnością wewnętrzna potrzeba, wręcz konieczność pisania poezji. Paradoksalnie to właśnie poezja jeszcze bardziej oddala mężczyznę (który wcale nie jest taki samotny) od świata, a równocześnie to dzięki niej nasz bohater czuje się bardziej bezpieczny i mniej samotny. Sam dla siebie stwarza rzeczywistość alternatywną, twórczą.

(Hanna Strychalska o Samotnym mężczyźnie spokojnie konsumującym fasolkę Heinza).

Tytułowy wiersz Domysły na temat Ruxa to próba odtworzenia historii gestapowca z okupowanej Bydgoszczy, którego powojenny los opatrzony jest znakiem zapytania. Być może umknął on wymiarowi sprawiedliwości i ukrył się w Argentynie, gdzie wiódł spokojne życie. Wątek Karla-Heinza Ruxa podejmują także utwory Walter Hierse oraz Na meczu. Rux jest figurą, która służy wejrzeniu w cyniczne sumienie pozbawione wyższych treści aksjologicznych. Jego biografię i ucieczkę przed doczesnym sądem można odczytać jako symbol współczesnego relatywizmu, zasłaniania się ideami, które w istocie są kłamstwem, oszukiwaniem samego siebie i wszystkich wokoło. Domysły na temat Ruxa nie dotyczą zatem tylko tej postaci. Kryje się w nich dociekanie o los ostateczny, o nieuchronne poddanie się tej sprawiedliwości, której ludzkie manipulacje nie dotyczą. Autor przestrzega przed chwilowymi zwycięstwami, które nic ze sobą nie niosą. Prawdziwego zwycięstwa trzeba upatrywać gdzie indziej. Gdzie? W Bogu - Czasie, który jest wiecznością. 

Przesłanie Pana Cogito zostało zaktualizowane w swoistym „Przesłaniu Pana Poety”, którego współpraca z Starszą panią poezją (nawiązuję do poprzedniego tomiku artysty z 2020 roku) ponownie dała owoc obfity w zbiorze Domysły na temat Ruxa. Przekaz nie jest łatwy do wdrożenia i, jak widzimy, co jakiś czas wymaga wznowienia. Na szczęście jest twórca, który lirycznie przypomni, że trzeba tak żyć, takimi wartościami się kierować, aby nie zamknąć sobie drzwi do „królestwa bez kresu”, bo przecież - odpowiadając na pytanie z wiersza Garde - to o nie gramy, o nie toczy się walka. 

(Tomasz Pyzik o Domysłach na temat Ruxa)

Stanisław Matuszczak – obrazy

(…) Sądzę, że szeroko pojęta wartość tych prac objawia się, w pełni, w bezpośredniej konfrontacji z odbiorcą. Przedstawienia te potrzebują uwagi i czasu, aby zostać odkryte i zrozumiane. W atmosferze spokojnego dialogu. W  niedopowiedzeniach. To świadomy wybór. Droga, jaką obrał artysta. Jest w nich ukryte niegdysiejsze zawieszenie gestu. Wyciszenie głosu. I duża doza powściągliwości, co dobrze oddaje osobowość autora. (…)

I tak powstaje pytanie. Jak długo trzeba pracować nad koncepcją własnej wypowiedzi plastycznej i wynikającej z niej formy, aby dojść do tego etapu?

Jak długo szukać, ile zmian wprowadzić, ile elementów odrzucić? A może ten rodzaj prostoty jest naturalnym skutkiem życiowej i twórczej dojrzałości?

Hanna Strychalska