ŻYCIE W UKRYCIU – odsłona 90, Maciej Krzyżan, Jan Kaja

Maciej Krzyżan – poezja

dawne wakacje, czyli reminiscencje spoza granicy wieku

moja mała historia rozpięta pomiędzy
osiadłym gdzie a pędzącym dokąd

wspomnienie tamtych wakacji
sprzed lat w orawce nad czarną orawą

pod sufitem lepkie języki pułapek
na muchy na stole karbidowa lampa
wokół której wieczorami roje ciem

pamiętam też wzgórze za domkiem
pozbawionym kanalizacji swój z tego
wzgórza bolesny upadek mamę która
bała się myszy i pająków dobrze
zadomowionych w tej wakacyjnej kwaterze
i to jak uciekaliśmy w pośpiechu do krakowa
przed rwącą nadmiarem srogą rzeką

pożółkłe strzępy wakacyjnych wspomnień
i pierwszej dziecięcej przyjaźni
która zastygła w ofiarowanych pamiątkach
oraz zaledwie dwóch listach wysłanych
w próżnej nadziei na odpowiedź

między pędzącym dokąd a osiadłym gdzie
rozpięta ta moja mała historia

26 kwietnia/2 maja 2020 r.

lee konitz

w ciągu ostatniej doby
w wyniku powikłań choroby
covid-19 zmarło w stanach
zjednoczonych ponad tysiąc osób

nie żyje 92-letni saksofonista
lee konitz w 1949 nagrał z milesem
przełomowy album birth of the cool

kilka epok później z kennym
wheelerem poruszający angel song

lee konitz nie żyje

w ciągu ostatniej
w wyniku
covid-19
zmarło
ponad

2 maja 2020 r.

demony

demony
którym ulegam

czyż one
nie stanowią
o mnie

17 grudnia 2020 r.

uległość

nie ukorzeniliśmy naszych
dzieci ulegli jak stare
napiętnowane drzewa w gęstwinie
chwastów czekające pił i toporów

dawne opowieści pozostawiliśmy
w zamkniętych księgach bo nikt
do nich nie sięga odwaga przesiąkła
naftaliną zaś trzymana zbyt krótko
wiara zmarniała z dala od źródła

dlatego nie ukorzeniliśmy naszych
dzieci i to co darowane strwożeni

pozostawiliśmy
bez uprawy

27 marca 2021 r.

nieprzystawalność

zapach starości jest
zapachem cierpienia

budzi niesmak i zniecierpliwienie
jak zburzony spokój który

zwiastuje

27 marca 2021 r.

już tu są

późny wrzesień a świerszcze
ciągle śpiewają swoją pieśń więc
powracam do ciepłych sierpniowych
nocy na ulicy szerokiej w cieszynie
w pracowni eli i dobka ze szczęśliwą
basią i ze mną szczęśliwym beztroskich
rozmów o rzeczach najważniejszych o życiu
i o sztuce do wspólnych wypraw na równicę
i ochodzitą pełnego oddechu co przyjemnie
rozrywa płuca i do was kochani danusiu jedna
i druga agato i dorotko jurku jacku i adamie

późny wrześniowy wieczór a
świerszcze ciągle śpiewają swoją pieśń

z trudem bronię się przed pogardą
i lekceważącą wyższością wobec
barbarzyńców którzy już tu są

25 września 2021 r.

w świątyniach

zamiast wsłuchiwać się
w głos długo byłem
recenzentem ludzkiej
ułomności sam będąc
ułomnym

i wiem że trzeba będzie
okupić ten grzech
samolubnej pychy

1 listopada 2021 r.

religiosus

wybrałem sobie ciebie
za przewodniczkę
religio chrześcijańska

mimo iż

nie tłumaczysz wyczerpująco
trójcy duszy zmartwychwstania

i choć

próbowali już wyjaśniać te zagadki
augustyn tomasz swinburne

to ja
za przewodniczkę wybrałem
sobie ciebie o piękna

tajemnico

15 stycznia 2020 r.

[…] W wersach Krzyżana zapisane zostały pytania o tożsamość – skąd pochodzi człowiek i dokąd zmierza, z jakim bagażem refleksji o świecie i o sobie podąża w nieskończoność. Chodzi mu także o tożsamość duchową, o przynależność do wiekuistej przestrzeni. Doświadczenie zdobywane przez lata ma pomóc w odczytywaniu znaków jego drogi, a jest to zarówno ścieżka prowadząca za młyn, gdzie z tatą chłopiec wykopywał dziko rosnący chrzan, jak i trakt myśli odwołujący się do filozofów i  mistyków, do autorów, którzy patrzyli krytycznie nie tylko z pozycji egzystencjalnej na „pana ze Stawiska”, lecz także sycili się literackim pięknem jego strof [...].

[…] Uniwersalna definicja poczucia sensu nie istnieje, składa się na nią samotne wędrowanie człowieka wśród innych ludzi, każde osobne istnienie z indywidualnym poczuciem miary i dojrzałości, estetyki i esencji, szlachetności serca oraz z nadzieją dającą szansę na odnalezienie własnego stylu mówienia o rzeczywistości. Potrzebny jest dar równowagi i harmonii, umiejętność wyboru, co ważne bądź nieistotne, co warto zapamiętać, a co odrzucić.

Gdy poeta przysiada na schodach starego domu, przypomina nam, że „mała historia” tworzy i wtapia się w wielką historię świata, że bez niej nic by nie powstawało, nie rozrastało się przez pokolenia „między pędzącym dokąd a osiadłym gdzie”.

Teresa Tomsia

Jan Kaja – obrazy

Bez słów

To było tak dawno, że wiele szczegółów zdążyło mi się ulotnić z pamięci. Ale te zasadnicze pozostały i właściwie po dziś dzień są aktualne. Pierwsze wrażenie po obejrzeniu obrazów Jana Kaji to był podziw dla jego  troski o métier, solidną pracę malarską, jakże różną od wszechobecnej wtedy bylejakości i od gadania o „końcu malarstwa”. Ta troska jest stałym punktem twórczego programu Kajii, oznaczającym, że artysta pragnie – na ile to możliwe – oszczędzić odbiorcy zbędnego trudu z identyfikacją przedmiotów-znaków.

Ale forma, jaką się posłużył/posługuje, wydała mi się nieporównywalna ze wszystkim, co można było zobaczyć w ówczesnych salach wystawowych oraz w albumach z reprodukcjami malarstwa krajowego i światowego. Od razu było oczywistym, że takich obrazów nie malował nikt inny; że ich język jest niepodważalnym, osobistym wyróżnikiem twórcy. Patrząc powierzchownie, na siłę można było kojarzyć pewne ich właściwości z nadrealizmem, czy twórczością tych kilkudziesięciu artystów, którym nie wystarcza surowy „realizm”. Ale to tylko w tym sensie, że te obrazy wyraźnie coś komunikowały.

Merytoryczna strona medalu, czyli przesłanie zawarte w obrazach, również była naznaczona indywidualnością autora, choć wyznam, że stanowiła dla mnie problem nieco kłopotliwy. Ich aż nadto prywatny hermetyzm stawiał mnie przed pytaniami, które nie dały się zbyć łatwą odpowiedzią. Z jednej strony, pewnego rodzaju stylizacjami i rysunkowym schematem wpisywały się w idiom groteski. Z kolei sytuacje i tematy sugerowały jakąś teatralność, bo Kaja zdawał się przypisywać duże znaczenie gestom, wyrazom twarzy i pozom przedstawianych postaci. Do tej malowanej pantomimy artysta hojnie dodawał rekwizyty, mające jak gdyby podnieść sens symboliczny przesłania. Ikonografia zdawała się być aluzyjna wobec nieznanych mi kontekstów; sugestywna, Iecz nie całkiem jasna. I tego nie potrafiłem w skali 1:1 przełożyć na pojęcia i słowa. Podziwiałem więc i kręciłem głową.

Dopiero po upływie czasu uznałem (ale czy trafnie?), że tak właśnie manifestuje się poetyckość tych przedstawień, którym może zależy na jednoznaczności, ale się z tym kryją. Zresztą, tytuły obrazów zdawały się potwierdzać takie rozumienie; że są to nierozwiązywalne w gruncie rzeczy szarady, rebusy i inne zagadki. Bo jak pogodzić taki – na przykład – tytuł Zagroda dnia z obrazem przedstawiającym bosonogiego młodzieńca, zasiadającego na podniebnym, choć mrocznym tronie, z którego zwisają pozbawione ciał głowy. Mniejsza tu o inne szczegóły. Napięcie między tytułem a samym obrazem, ale także zawiłość wizualnej metafory, kazały domyślać się pewnej gry semantycznej z ducha dadaistycznego podstępu. Coś podobnego praktykował Marcel Duchamps, ale Kaji, (jeśli się mogę domyślać) duch gry jest zasadniczo obcy.

Tytuły jego obrazów, repertuar detali, dbała wyrazistość nie dają się tak po prostu włożyć w kostium widzenia sennego ani jakiejś przewrotnej alegorii. Ten wspomniany obraz (z roku 1975), obok innych powstałych w tamtym czasie, do dziś pozostają dla mnie nie dającym się zinterpretować komunikatem, który jednak przyjmuję za szczery autoportret duchowy artysty. Tak oto zdefiniował mi się malarski świat Jana Kaji, którego kolejne przejawy na przestrzeni czasu stawiały mnie przed rosnącym podziwem z równoczesną bezradnością. Czułem, że gdzieś jest klucz do tej zagadki. Ale gdzie?

Mimo niełatwych czasów, myślący pozytywnie i oddający się różnym trudnym (bo szalonym) pomysłom, dzielnie wiążący koniec z końcem, Jan Kaja przez cały czas był wzorem malarskiej pracowitości. Jak to bywa w życiu, obok rezultatów iskrzących i pomyślnych, były także rozmaite próby, co do technik malarskich oraz sposobów przedstawiania, nie całkiem udane. Ale tak właśnie należy działać i tę szansę artystyczną wykorzystywał w optymalnym stopniu. Z końcem lat 80. i początkiem 90. jego obrazy zdominowały tematy duchowe, by nie rzec wprost – religijne. W tym czasie maestria warsztatowa Kaji osiągnęła wysoki stopień sprawności. Nie byłby jednak sobą, gdyby ewangelicznymi ikonotypami posługiwał się w sposób dogmatyczny, ściśle według kościelnych kanonów. Sceny religijne są dla niego pretekstem do ujęć wizyjnych, rodem z rejonów prywatnych objawień, więc może i nawet odrobinę nieortodoksyjnych, równie poetyckich jak jego wcześniejsze obrazy. Oto znane mi, (niestety tylko z reprodukcji) Przeistocznie z roku 1991. Na nim, z okaleczonej powierzchni ściany, która już niejedno widziała; spomiędzy odpadłych płatów farby, pęknięć i bruzd, wyłania się zarys postaci świętej, sądząc po aureolii, również podniszczonej, może nawet Syna Bożego, którego najbardziej realistycznymi członkami są dwie dłonie wyciągnięte przed siebie; obie niosące coś, co może symbolizować światłość na równi z miękkością.

Niesposób wątpić w duchową aluzyjność tego obrazu, ale wszystko roztapia się w prowokującej wieloznaczności. Bezcennej, jak mi się wydaje, skoro ten obraz, kiedyś włożony do pamięci, wynurza się z niej raz za razem i podtrzymuje pytanie, na które tak trudno odpowiedzieć językiem słów. Bo – kto wie? – może rację miał swawolny filozof Wittgenstein, mówiąc, że obraz, który można opowiedzieć, nie jest żadnym obrazem. I może po to właśnie istnieją obrazy, by się nie zdawać na daremność pięknych słówek, a o obrazach malarskich najzwyczajniej milczeć.

Henryk Waniek